Orson Vellesin ötən əsrin 30-cu illərində ABŞ-ın CBS radio kanalında “Yayımda
Merkuri Teatrı” adlı bir proqramı olur. 30 oktyabr 1938-ci il tarixli
proqramında Velles özünün yazdığı “Dünyalar Savaşı” adlı romanından bir parçanı
radioda oxumağı planlaşdırır. O, radio proqramı bu anonsla başlayır: “Marslılar
dünyaya endi və Amerika Birləşmiş Ştatlarının torpaqlarını işğal edirlər”.
Proqrama qulaq asan
milyonlarla Amerikalı o saat avtomobillərinə tərəf qaçır və qarşılarına çıxan
ilk nəqliyyat vasitəsi ilə xaotik olaraq ölkədən qaçmağa başlayırlar. Minlərlə
insan isə panika içərisində çölə çıxır, bəziləri dua edir, bəziləri ağlayır,
kimlərsə də gizlənməyə çalışırlar. Yaranan panika o qədər böyük olur ki, hətta
proqramın bağlanma anonsunda deyilən “H.G. Vellesin Dünyalar Savaşı adlı
romanından hazırlanmış radio təqdimatını dinlədiniz” cümləsini az qala heç kim
eşitmir.
New-Yorklulara bunun gerçək olmadığını sonradan izah etmək
çox çətin olmuşdu. CBS kanalı hətta bu hadisədən sonra əhalidən üzr istəmək məcburiyyətində
də qalmışdır.
Beləliklə, adi romandan
istifadə olunaraq hazırlanan və radioda təsirli formada təqdim edilən anons
milyonlarla insanı bir anda panikaya sala bilmişdir.
Əsas mətləbə keçmədən
onu deyim ki, bu hadisəni ilk dəfə oxuyanda ürəyimdə böyüklərin tez-tez işlətdiyi
“Amerika birdən-birə çönüb amerika olmayıb ki...” sözünün sanki təsdiqini almış
oldum. Çünki indi kimə desən ki, radioda bir anonsda camaat romanı həqiqət
sayıb çölə axışıb, yəqin ki, gülərlər. İndi nəinki radioda hansısa verilişdə səslənən
fikirlərə, heç kürsüdə rəsmən çıxış edən məmur, siyasətçi, müəllim, evdə böyük,
çöldə kiçiyə də inanmırıq. Çünki indi çox rahat hansısa siyasətçi səhər çıxıb
bir söz deyər, günorta isə səhər əslində zarafat etdiyini bildirə bilər :)). Və
ən əsas camaat da artıq bunu normal hesab edə və “əə bu kişi yaman
zarafatcıldı, hiss olunur təmiz adamdı” deyə bilər. Demək ki, qaydalar, düşüncə
və ənənələr həddindən çox deformasiyaya uğramış vəziyyətdədir. Bir halda ki, Pakistanda,
İraqda çölün ortasında adam öldürənə terrorçu, norveçdə çəmənlikdə onlarla
adamı gülləbaran edənə isə killer, cani deyən dünyada yaşayırıq, belə şeylər təəccüblü
olmasın gərək.
Həqiqətən də 21-ci əsrdə
media 4-cü hakimiyyət olmağına yenə 4-cü
hakimiyyətdi, amma istəyəndə 1-cini hakimiyyətdən sala bilir. “Ərəb dominosu” hər
kəsin gözü önündə buna bir örnəkdir. Siyasətdən uzaqlaşaraq, medianın
iqtisadiyyat timsalında reklam, marketinq sferasına nə dərəcədə təsirli
olmasından Moşu demiş “guppuldatmaq” istəyirəm.
Media əslində çox əhatəli
və qarışıq mövzudur. Onun yaranma, inkişaf
tarixinə nəzər salsaq, görürük ki,
· Əlifba –
e.ə. 3000 – ci il
· Mətbəə,
çap – 1456-cı il
· Qəzet –
1609-cu il
· Şəkil –
1827-cı il
· Teleqraf
– 1837-cı il
· Telefon –
1876-cı il
· Səs
yazısı – 1894-cü il
· Kino –
1895-ci il
· Radio –
1920-ci il
· Televiziya
– 1936-cı il
· İnternet
– 1969-cu ildə yaranıb.
Azərbaycanda nəyin nə qədər payı var?
Əlifbası 1 əsrdə 4 dəfə dəyişən
bir millət kimi əlifbadan ağrısız yazmaq olmur. Düzgün, qrammatik yazı insanın əslində
elə özünü ayna kimi göstərir. Məsələn, mən hələ niyə facebooku ingiliscə,
telefonumu rusca, kanallara türkcə, musiqiyə ərəbcə qulaq asdığımı tam anlaya
bilmirəm. Bəzən özümdən asılı olmadan bunları edirəmsə, demək ki, beynimin dərinliklərində
vaxtilə və ya zaman-zaman təsirlərin izi ortaya çıxır. Məsələn, facebookda
insanların çoxu ya ingilis hərfləri ilə Azərbaycanca, ya da rus hərfləri ilə azərbaycanca
yazır. Gəlin razılaşaq ki, bəzən sözlər həqiqətən çox əcaib görünür və ya səslənir.
Və məncə, biz reklam və reklam mesajının təqdimatında elə ilk mərhələdə məhz
sözlərdə uduzuruq. Əgər diqqətlə gündəlik həyatımızı müşahidə etsək, bəzən
baxdığımız reklamlarda yazılan, səsləndirilən sözlər, ifadələr qəribimizə gəlir.
Halbuki əksər hallarda onlar doğma dilimizə məxsus sözlər olur. Medianın üzərinə
düşən ən önəmli vəzifələrdən biri də məhz, ilk növbədə dilimizə hörmətin təbliğidir.
Məsələn, mən təklif edərdim ki, ölkəmizə daxil olan bütün klaviaturalara məcburən
dilimizə məxsus hərflər xüsusi yapışdırıcılarla və ya necəsə əlavə edilsin.
Mətbəə, çap məhsulları, onların
yayılması əsasən xalqın oxuma səviyyəsini göstərir. 4 milyonluq Bakıda hər
köşkdə olmaq şərtilə ayda yaxşı halda 4000 tirajda jurnal satıla bilirsə, bu
sadəcə faciədir. Ən optimist saytların, mənbələrin verdiyi məlumata görə, əhalinin
sadəcə 3%-i qəzet oxuyurmuş. Qəzet oxuyanlardan bir az daha az kitab
oxuyanlardır. Ötən gün klassik Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin sadəcə
5%-nin latın əlifbasında yenidən çap olunduğunu dedilərsə, çox rahatlıqla yeni
nəsil demək olar ki, kitab oxumur deyə bilərik. Yazıçı Anar demiş “bizdə heç
kim heç kimin kitabını oxumur”. Kimi dindirirsən, kitabı neynirəm internetdə hər
şey var deyir, lakin araşdırsan görərsən ki, internetdə 2-3 səhifədən artıq
davamlı nəsə oxumur. Texnologiya nə cür inkişaf edir etsin, düşünürəm ki, heç nə
canlı kitabı əvəz edə bilməz, o həyəcanı bəxş edə bilməz. Bu yaxınlarda isə
eşitdim ki, ölkəyə bir müddət sonra xaricdən hazır çap, mətbəə məhsullarının gətirilməsi
qadağan olunacaq. Bu bir tərəfdən yaxşıdır, amma bir tərəfdən də mənfi halların
baş verəcəyinə şübhə yaradır. Yaxşıdır ona görə ki, heç olmasa o keyfiyyəti ən
azı bizə yaxın Rusiyadan, Türkiyədən əldə edə bilirdik, çünki yerli şirkətlərin
avadanlıqları qənaətbəxş səviyyə və keyfiyyətdə deyil. Həm də yerli bazarı tam
rəqabət şəraitində inkişaf etdirə bilər. Pisdir ona görə ki, ola bilsin “kəsib
sonra saydılar”, yəni qadağanı qoysunlar, amma daxildə keyfiyyəti və rəqabəti
yüksəltməsinlər, nəticə bir-iki şirkət qalsın ki, onlar da müştəriyə “yesən də,
yeməsən də budu” desinlər.
Qəzetlərə gəldikdə isə çöldə-bacada əsasən
insanların əllərində başa düşdü-düşmədi müxalifət qəzetlərini görürsən ki, çox
vaxt da onun yalnız manşetlərini oxuyurlar və bir də 525, Ayna/Zerkalo qəzetlərini
də nədənsə, tez-tez əhalidə görürəm. Sürətlə inkişaf eliyən internet Bakıda qəzetləri
və qəzet biznesini, məncə, inkişaf etməmiş boğdu. Qəzetləri inkişaf etdirək deyə-deyə
bir də gördük ki, camaat artıq işıq, qaz, telefon pulunu da internetdən ödəyir.
Xəbərlərə ancaq sonda hava proqnozuna görə baxan sayı çoxminli olan bir qrup
var idi ki, onun da bəlkə yarısı indi ya telefondan, ya da internetdən öyrənir
proqnozu, xəbəri saytlardan oxuyur, musiqini, kitabı internetdən yükləyir. Bu
yaxınlarda Müsavat qəzetində diqqətimi cəlb edən bir nüans oldu. Belə ki, qəzet
yazılarının bir hissəsini saytda, davamını isə qəzetdə verməyə başlayıb.
Əhalini sırf qəzet almağa həvəsləndirmək baxımından bu addımı hardasa cəhd kimi
uğurlu saymaq olar. Çünki indiyədək kimsənin bu ağlına gəlməmişdi. Türkiyədə, məsələn,
hər qəzet alanda onun içində mütləq nəsə bir hədiyyə, disk, kitab və ya kupon
olur. Bizdə də həvəsləndirmə üçün çoxdan artıq buna keçmək lazımdır, deyə
düşünürəm.
Şəkil və teleqrafı isə əminliklə deyə
bilərik ki, mobil telefonlar əvəz edir. Hazırda mobil telefon insanın yanından
ayırmadığı 2 şey varsa, biridir. Reklamda isə bu üstünlükdən bəzi şirkətlər çox
məharətlə istifadə edir, hətta lazım olanda “qulağa təcavüz” də edir ))) P.S.
Özümüzü demirəm... Həqiqətən də mobil reklamlar, smslər, voice və digər mobil
vasitələr direkt marketinq kimi çox təsirlidir, həm də ucuzdur. 1 dəqiqənin
içində yüzminlərlə adama ən ucuz measjı çatdırçağın yol, elə sms özüdür. Yetər
ki, sms özü kreativ, qeyri-standart və müsbət əhval-ruhiyyə yaratmağa qadir
olsun. Bu sektorun gəlirli və effektli olduğunu görən mobil operatorlar da əbəs
yerəbir-birilərinə qarşı “qılınc-qalxan müharibəsi”nə başlamayıblar. Olan onsuz yenə sadə xalqa olur, bezən də
odur, alan da odur. SMS-dən müştəriyə göstərilən xidməti yaxşılaşdırmaq və
operativ “geribildirim” (feedback) ala bilmək üçün istifadə olunması isə çox
yayılmasa da, gələcəyin ən təsirli vasitəsi olacaq.
Kino – icazə verin dərin hüzn və kədərlə
kinomuzun ölümünü 1 dəqiqəlik sükutla yad edim.... danışmağa dəyməz, ən yaxşı
halda dublyajların keyfiyyətini artırmaq lazımdır. Sağdan, soldan, qapıdan,
balkondan, damdan rus,türk, ingilis, ərəb, fars kinoları evimizə gətirmək istədikləri
ideyaları, təlqinləri ilə rahatca daxil olur. Ona görə də biz Mübariz
İbrahimova yox, Polad Alemdara, Remboya,
Vandama, Şövkət Ələkbərovaya yox, Lady Gaga-ya, Madonnaya, Rəşid Behbudova yox
Tarkana, Alimə yox, Araşa və s. oxşamaq istəyirik.
Balaca uşaq Messinin bütün qohum əqrabasını saya bilər, amma öz yığmamızdan 3 nəfərin
adını dalbadal desə, halaldı. Əslində heç qınanılası da deyil.
Radio-televiziya qarşılaşdırmasında isə
az fərqlə radio qalib gəlir. Televiziyada qiymətlər verdiyi effektə görə çox
bahadır, baxılası da heç nə yoxdur. Ancaq yenə də kim nə deyir desin, TV kütləvidir,
və Azərbaycanda hələ ki, ona baxırlar. ANS, ATV, XƏZƏR 3 fərqli inam,
psixologiya və ideologiya ilə bazarda liderdir, o birilər isə o qədər də
effektli deyillər. Önəmli olan reytinqlərdir ki, onu da əksərən məntiqsiz
verilişlər alır. Reklamverən də məcbur olub, “neynim müştərim baxır da” deyib
reklamı ora verirlər. Radioda isə son zamanlar daha yaradıcı verilişlər və
aparıcıların olması insanı sevindirir. Nəzərə alsaq ki, radio tv-dən fərqli
olaraq göz və qulağa deyil, təkcə qulağa xitab edir və əsasən yolda, bir işlə məşğul
olarkən dinlənilir, onda heç də az effektli deyildir. Avtomobillərdə əksərən
radioların dinlənildiyinin yəqin ki, hamımız şahidiyik. Eyni CD-ye bir neçə dəfə
qulaq asmaq insanı bezdirir. Tv-lərdə səmimiyyətdən uzaq verilişləri radioda
son zamanlar aparıcıların daha obyektiv təqdimatları, düşüncələri səsləndirməsi
və ya ən azından buna şərait yaratması əvəz edir. Ona görə də seçim etməli
olsaq, radionu daha təsirli vasitə kimi qiymətləndirə bilərik.
İnternet də demokratiya kimidir, hələ
ki, ondan yaxşısı olmadığına görə dövrümüzün ən vacib, ayrılmaz əlaqə vasitəsi
hesab edə bilərik. Bu gün dünya 5-6 nəhəng internet divinin təsir dairəsindədir.
Bunlar Google, Zukerberqin sahibi olduğu Facebook, Craiglistin qurucusu Craig
Newmark, Wikipedianın qurucuları Jimmy Walles, Amazon-un qurucusu Jeff Bezos, Digg-in qurucusu Kevin Rose kimi
kapitalistlərdir. Birlikdə az qala dünya əhalisinin 30%-ni təsir dairəsində
saxlayırlar. 2007-ci ildə eBay 59.4
milyard dollar satışla o dövrün böyük supermarket zəncirlərindən olan Macy-si
(26.3 milyard dollar) keçdi. Bugün Azərbaycanda təkcə “kitapyurdu.com”dan
alınan kitapların sayı minimum ölkə daxilində alınan eyni xarakterli kitabların
70-80%-idir. Artıq maşın bazarından yox, internetdəki bəlli saytlardan
avtomobil alırıq, hətta bir blogun gətirdiyi gəlir, bəzən bir qəzetin günlük gəlirindən
çox olur. İnternetdə sadəcə vasitəçi olmaqla milyonlarla dollar qazananlar var.
Facebook inanılmaz dərəcədə böyüməkdədir. Ondan sadəcə düzgün istifadə etmək
lazımdır. Gəlin adi bir menecerin və ya iş adamının gününə nəzər salaq. Səhər
evdən çıxıb işə gəlir. İşdə ilk edəcəyi şey mailini yoxlamaqdır. Mailimi
yoxlayım deyərkən facebooknu,twitterini də yoxlayır, kiməsə yazır. İşlərini
planlayandan sonra xəbər saytlarına qısaca internetdə göz gəzdirir. İş vaxtı
almaq istədiyi şeyi internetdən seçir və sifariş edir. Evə gəlir, evində lazım
olan işləri də əgər mümkündürsə, yenə də internetlə görür, işıq pulu, telefon,
internet pulu və s. ödənişlərini edir. Axşam tərəfi bir az istirahət edim deyib
yenə internetə girir. İnternet bütün günümüz boyu bizi çevrəsinin daxilində
saxlayır.
Azərbaycanda ən məşhur, reklam verməyə layiq olan əsasən xəbər
saytlarıdır. İkinci dərəcəli isə əyləncə saytları gəlir. Xəbər saytlarımız da
bu üstünlükdən sui-istifadə edərək, ya fantastik reklam qiymətləri qoyur, ya da
ki, yanbayan reklamlarla ekranı şəkilli kitaba bənzədir, yorur, bezdirir. Ən
çox girişi olan Azərbaycan dilli xəbər saytı lent.az-dır ki, hələ də öz yolunu
tapa bilmir. Sonra müsavat.com saytıdır ki, “nemes klinikaları”ndan başqa heç
kim orda reklam vermir və bir də əyləncə saytlarıdır ki, orada da mobil
operatorlar tüğyan edir, çünki kasıbın da varlının da, gəncin də, bir az
böyüyün də az və ya çox ortaq istifadə etdiyi sabiq konturlardır. Xatırladım
ki, söhbət doğma dilimizdə olan saytlardan gedir. Artıq saytlarda standart
bannerlərin dövrünün bitmək üzərə olduğu görünür. Müştəridə artıq o tip bannerlərə
qarşı “göz korluğu” yaranıb. Ona görə də saytlarda reklamda da aqressiv
marketinqdən istifadə hələ ki, bir müddət effektli olacaqdır, deyə düşünürəm.
Reklam büdcələrinin bölüşdürülməsində interaktiv mediaya daha çox ayrılması
artıq aksioma belə çevrilməkdədir. Xüsusən sosial aktivliklər, şüuraltı
mesajlar, aqressiv marketinq alətləri, sosial şəbəkələr hələ ki, uzun müddət
bizi birləşdirən böyük qüvvə olacaqdır.
Ona görə də artıq marketinq bir vəzifə deyil, kapital rolunu oynamağa
başlayır. Şirkət rəhbərləri üçün də, marketerlər üçün də 2012-ci il Azərbaycanda
2-ci mərhələnin başlanğıcı olacaqdır.
Odur ki, sağa çəkilin “YOL BİZİMDİR”!!!
